Burgerschap in de doe-democratie
2010
Zo lang als over democratie wordt gepraat, zo lang wordt ook over burgerschap gesproken. Democratie gaat immers over burgers die regeren en geregeerd worden, het gaat over het vormgeven van het publieke domein. Vaak denken we over democratie in termen van representatieve democratie, waarbij burgers vertegenwoordigers kiezen die namens hen belangen behartigen en gezaghebbende beslissingen nemen. Wellicht denken we bij democratie ook aan meer directe vormen van publieke besluitvorming, waarbij burgers via referenda keuzes kunnen maken over bepaalde thema’s. Over dergelijke vormen van democratie – gericht op het nemen van min of meer bindende en officiële beslissingen – gaat deze publicatie in beginsel niet.
Zeker, ons publieke domein krijgt elke dag opnieuw vorm en betekenis door activiteiten en initiatie- ven in en rondom de officiële politieke en publieke besluitvorming. Maar dat is welbeschouwd maar één kant van de vormgeving van de (publieke) zaak. Het vormgeven van de samenleving gebeurt namelijk ook op andere plaatsen en manieren, aangedreven door andere mensen. Velen van hen begeven zich niet in of rondom de politieke arena. In bijvoorbeeld wijken, buurten en straten starten bewoners regelmatig eigen initiatieven waarmee zij pogen hun directe leefomgeving een betere of mooiere plek te maken. Buurtbewoners die gezamenlijk aan buurtpreventie doen, die samen een speeltuintje opknappen, of een straatfeest organiseren; in dergelijke initiatieven wordt het publieke domein niet primair gevormd door kiezen, stemmen of inspreken – als stappen op weg naar officiële beslissingen –, maar door concreet handelen en ‘gewoon doen’. Dit is wat we de doe-democratie noemen. Over deze doe-democratie gaat deze publicatie. Daarbij focussen we op hedendaagse vormen van burgerschap in de doe-democratie.
1.1 Wat vermag hedendaags burgerschap?
Over burgerschap is veel te doen. In de afgelopen jaren is ‘burgerschap’ een veelbesproken onder- werp in de Nederlandse politiek en media geworden. Op 2 juni 2009 is vanuit het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties zelfs een maatschappelijke discussie gestart over ‘verantwoord burgerschap’, ondersteund met een website en een reeks bijeenkomsten in den lande. Niet zelden gaat het publieke debat – zowel in Nederland als in andere westerse landen – over een verondersteld gebrek aan burgerschap. Een veelgehoord geluid is dat de rol van de burger te veel gemarginaliseerd zou zijn tot die van klant/consument. Het persoonlijke is de maat geworden voor het gedrag in de publieke ruimte; ‘koning burger’ zou Nederland als zelfbedieningszaak gebruiken en klagen over de kwaliteit van de publieke dienstverlening.
Tegelijkertijd is de laatste jaren meer nadruk komen te liggen op de ‘positieve publieke moraal’, en wordt ‘de morele bal steeds vaker bij burgers gelegd’, zo stelt hoogleraar actief burgerschap Evelien Tonkens. Overheid en markt zijn nog steeds belangrijk, maar burgers worden nu “bekleed met sociale, economische en politieke rechten [...] met klem uitgenodigd een actieve rol te spelen in het publieke domein” (Tonkens, 2008: 9). Er wordt veel verwacht van actief burgerschap, dat als een oplossing wordt gezien voor ten minste vier grote maatschappelijke vraagstukken: gebrek aan sociale cohesie tussen verschillende bevolkingsgroepen; consumentistisch en asociaal gedrag; sociale uitsluiting; en de kloof tussen burgers en bestuur.Kortom, hoge verwachtingen. Het is zeer de vraag of de ‘actieve burger’ al deze hooggespannen verwachtingen kan waarmaken. Wat kunnen en mogen we eigenlijk verwachten van actieve burgers? Wat zijn, gezien de alledaagse werkelijkheid van actief burgerschap, realistische verwachtingen die niet louter op wensbeelden berusten? In deze publicatie gaan wij uitgebreid in op wat actief burgerschap in de context van stadsbuurten heden ten dage daadwerkelijk vermag; dit wordt in hoofdstuk 5 behandeld.
Burgerschap in veelvoud
Juist de nabijheid van de buurt biedt veel concrete aanknopingspunten en aanleidingen voor actief burgerschap. In de buurt zetten mensen zich zeer regelmatig in voor het oplossen (of voorkomen) van maatschappelijke problemen en/of starten bewoners samen concrete buurtprojecten.6 Denk aan bewoners die samen een pleintje of speeltuin opknappen, een buurtfeest op poten zetten, of als ‘buurtvader’ een oogje in het zeil houden. In deze publicatie kijken we naar hedendaagse voor- beelden van levensvatbaar en productief burgerschap in wijken en buurten; we kijken naar initiatieven van wijkbewoners die op een (inter-)actieve en (co-)productieve manier hun buurt tot een betere of mooiere plaats willen maken.
Er gebeurt reeds veel. In wijken waar een tekort wordt ervaren in de leefbaarheid en/of in het voorzieningenaanbod, zijn bewoners vaak opvallend betrokken bij hun wijk en ook bereid ‘eigen verantwoordelijkheid’ te nemen en ‘hun steentje bij te dragen’ in de wijkontwikkeling.7 Veel bewoners zijn – elk op hun eigen wijze – bezig met het verbeteren van hun leefomgeving, maar zicht op wat er nou allemaal gebeurt is lastig te verkrijgen. Welke uitingen van actief burgerschap in de buurt zijn er zoal te vinden? We presenteren in deze publicatie een empirisch gefundeerde typologie van actief burgerschap in de buurt en bieden hiermee een raamwerk voor identificatie en inter- pretatie van diverse – en in de praktijk vaak vermengde – uitingen en expressies van burgerschap. Dit doen we in hoofdstuk 4. We laten aan de hand van de typologie zien hoe de alledaagse praktijk van actief burgerschap in de buurt eruit ziet en werkt. In de uitwerking leggen we de nadruk specifiek op burgerschap in de doe-democratie.