De ondernemende burger

Toen het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties met het verzoek kwam: ‘onderzoek de doe-democratie’ en daarmee ‘ga langs bij burgerinitiatieven’ bleek te bedoelen, was het antwoord niet moeilijk: ‘ja, graag!’ Maar al snel realiseerden we ons dat we in een ingewikkeld en beladen debat stapten. Om te beginnen kent het begrip ‘burgerinitiatief’ nauwelijks begrenzing, niet naar aard en niet naar omvang. De kabinetsnota De doe-democratie heeft het over burgers die in eigen kring maatschappelijke kwesties oplossen. Sommige beschouwers rekken het nog verder op tot bijna elk handelen van burgers dat bijdraagt aan maatschappelijke doelen, liefst iets met sociaal en duurzaam.
Daarbij krijgt dit ruim gedefinieerde begrip ook nog eens heel veel aandacht. Het duikt op in ideologisch geladen debatten over de verhouding tussen overheid, markt en samenleving. Over de burger en de rol van de professional (eigen kracht). Over politieke besluitvorming en de vermeende crisis van de representatieve democratie. Over bezuinigingen. Over een duurzame transitie. En dwars door dit alles heen loopt ook een debat over ‘participatie’, van de burger dan wel van de overheid, soms als legitimering voor een terugtredende overheid, soms als opdracht aan de samenleving, soms als beschrijving van de samenleving.
Dan is het onvermijdelijk dat er in de discussies over burgerinitiatieven vaak langs elkaar heen wordt gepraat. Door het ideologische karakter komen gelovige hosanna-verhalen tegenover ongelovige afwijzingen te staan. Een extra complicatie is dat niet duidelijk is waarop burgerinitiatieven moeten worden beoordeeld. Gaat het om de deelname of toch om de resultaten? En moeten burgerinitiatieven langs dezelfde meetlat worden gelegd als de overheid, met criteria als transparantie, verantwoording, gelijke toegang, of net als marktpartijen worden afgerekend op uitkomsten?
In al dit verbale geweld dreigt het burgerinitiatief zelf kopje-onder te gaan. Ook in veel onderzoeken verdwijnt de burger en zijn initiatief achter termen en analyses. Waar gaat dit over? − dat is de vraag die wij in dit boek willen beantwoorden. We willen iets toevoegen door de afzonderlijke initiatieven in de schijnwerper te zetten. Niet om ze te bewieroken, maar om ze te onderzoeken en er wijzer van te worden. We zijn op pad gegaan en hebben bij twaalf burgerinitiatieven een kijkje genomen achter de schermen. Wie zijn ze, wat doen ze, en vooral: waar lopen ze tegenaan? We hebben naar hun verhalen geluisterd en gekeken hoe ze werken, en dat levert twaalf portretten op. De blik waarmee we hebben rondgekeken en de vragen die we hebben gesteld, sluiten aan bij de kwesties die in de debatten een rol spelen. Dit alles past bij de ambitie van het ministerie om de discussie verder te brengen door te leren van ervaringen en dilemma’s en die te delen met anderen.
De grote vraag was welke burgerinitiatieven we zouden gaan bekijken. Om ze ook onderling te kunnen vergelijken, moesten we die enorme berg van zeer uiteenlopende initiatieven terugbrengen tot een enigszins coherente en zinvolle categorie. De eerste selectiestap was de beperking tot initiatieven die publieke taken uitvoeren met een collectief karakter – zorg, welzijn, sociale participatie, openbare ruimte; taken dus die klassiek eerder door de overheid dan door de markt worden geleverd. Daarmee lieten we onder andere de energie- en voedselinitiatieven afvallen, evenals alles wat onder ‘sociaal ondernemen’ wordt verstaan.
Vervolgens kozen we voor robuuste initiatieven, dat wil zeggen initiatieven met een formele organisatie, financieel van enige omvang en bedoeld om te blijven. Hierdoor vielen onder andere de vele mantelzorg- en goednabuurschapsactiviteiten af en de op ontmoeting gerichte, eenmalige activiteiten als buurtfeesten. Ten slotte was een belangrijk criterium dat het een initiatief was ván en dóór burgers; daarop hadden we uiteindelijk twee interessante uitzonderingen.
Dan houden we over: de categorie niet al te kleine burgerinitiatieven die zich rich- ten op een collectief goed en zich bevinden tussen overheid en markt. Daarbinnen hebben we gezocht naar een variatie in thema’s en organisatievormen (stichting, vereniging, coöperatie) en een geografische spreiding over het land en initiatieven uit steden én dorpen.
Initiatieven gericht op beleidsverandering zitten er niet bij, omdat de praktijk van de ‘doe-democratie’ het kader was van dit onderzoek. Daarmee lieten we ‘oude’ actiegroepen afvallen. ‘Hedendaags’ was ook een criterium, omdat we de aandacht wilden vestigen op nieuwe initiatieven; dus niet het natuuronderhoud, maar wel de wijkonderneming.
Door deze laatste twee criteria versterkt onze eindselectie het idee dat burgerinitiatieven een geheel nieuw fenomeen zijn. Dat beeld is onjuist. De term ‘burgerinitiatief’ is misschien nieuw (in deze context), maar maatschappelijke deelname van burgers is dat niet. In de eerste helft van de vorige eeuw heette het ‘particulier initiatief’. Bijna al onze instellingen op het terrein van zorg, welzijn, wonen en onderwijs zijn begonnen als particulier initiatief. In de tweede helft van de twintigste eeuw verstatelijkten veel van deze instellingen. Het maatschappelijk initiatief verschoof naar bemoeienis met beleid en politiek via actiegroepen en bewegingen. Die zijn inmiddels geïnstitutionaliseerd en vanaf begin deze eeuw verschuift het maatschappelijk initiatief opnieuw en nu naar het praktisch handelen van de doe-democratie. Burgers bemoeien zich met de kwaliteit van hun buurt en halen overheidstaken als welzijn en delen van de zorg terug naar de samenleving. Daarmee is de cirkel rond.
Nu eerst de burgerinitiatieven. Met de volgende vragen zijn we op pad gegaan: van wie zijn de initiatieven, hoe zijn ze ontstaan, wat zijn de doelen, voor wie zijn ze er, hoe verloopt de besluitvorming, hoe zijn ze gefinancierd en hoe zijn andere aspecten van continuïteit geregeld, hoe gaan ze om met in- en uitsluiting, hoe verhouden
ze zich tot de overheid? De reportages over de initiatieven zijn gebaseerd op interviews, schriftelijke documenten en eigen observaties. We geven steeds ruim aandacht aan de ontstaansgeschiedenis en de ontwikkeling ervan; de weg van droom naar uitvoering ligt vol hobbels en dilemma’s.
De twaalf initiatieven passeren een voor een de revue, naar type bijeengebracht in zes hoofdstukken. We beginnen met twee wijkondernemingen in achterstandsbuurten van de grote stad. Daarna gaan we in hoofdstuk 2 naar drie dorpen die een manier hebben gevonden om hun voorzieningen overeind te houden. Vervolgens bekijken we hoe burgers zelf hun zorg gaan organiseren. Hoofdstuk 4 speelt zich af in twee nieuw te bouwen wijken waar de bewoners de openbare ruimte bepalen. Dan gaan we in hoofdstuk 5 naar Amersfoort, waar bewoners door de gemeente wegbezuinigde buurthuizen hebben overgenomen. Het laatste hoofdstuk vertelt het verhaal van burgers die het initiatief hebben genomen de democratie te vernieuwen.
In een epiloog trekken we een aantal grote lijnen door al deze verhalen, ten behoeve van enige duiding. Daarbij maakten we gebruik van bijdragen van onderzoekers aan een debat over de omvang en toekomstmogelijkheden van burgerinitiatieven dat we parallel aan onze zoektocht organiseerden op www.socialevraagstukken.nl, onder de noemer ‘Burgers nemen het over’.

Terug naar bibliotheek