De Utrechtse Erfgoedmonitor 2014
2014
De provincie Utrecht telt ruim 5800 rijksmonumenten, variërend van kerken tot buitenplaatsen, van parken
tot fabrieken, van forten tot tuinhuisjes. Mede dankzij deze rijkdom en diversiteit aan erfgoed is de provincie bijzonder aantrekkelijk voor bewoners, bezoekers en bedrijven.
De provincie ziet het als haar taak om andere overheden en eigenaren te ondersteunen bij de instandhouding van de vele rijksmonumenten. Die kunnen immers behalve een lust soms ook een grote last zijn, omdat er veel expertise en geld nodig is om monumenten in goede staat te krijgen en te houden. De provincie levert daaraan in het kader van de nota Cultuur van U (Cultuurnota 2012-2015) een directe bijdrage in de vorm van mede nan- ciering van restauraties uit het fonds Erfgoedparels. Daarnaast levert zij een indirecte, voorwaardenscheppende bijdrage in de vorm van ondersteuning van eigenaren, fondsen en beleidsmakers met informatie en kennis.
De Utrechtse Erfgoedmonitor is daar een goed voorbeeld van.
Reikwijdte en doel van de erfgoedmonitor
De erfgoedmonitor is een periodiek onderzoek dat de aard en staat van onderhoud in kaart brengt van een groot deel van de monumenten die zijn aangewezen als rijksmonument.
De Monumentenwacht Utrecht en MonumentenMonitor tekenen samen voor de methodiek en uitvoering van het onderzoek. Opdrachtgever is de provincie Utrecht.
In 2013 verscheen de eerste erfgoedmonitor. Dat onderzoek beperkte zich tot de buitenplaatsen.1 In 2014
werd dit onderzoek uitgebreid naar openbare gebouwen, verdedigingswerken, religieuze gebouwen, liefdadige instellingen, agrarische gebouwen, molens, weg- en waterwerken, horeca-instellingen, losse objecten en indus- trieel erfgoed. Alleen archeologische vondsten en woonhuizen werden niet meegenomen in het onderzoek.
De provincie kan aan de hand van de erfgoedmonitor gericht en vroegtijdig problemen signaleren met betrekking tot achterstallig onderhoud en/of herbestemming. Ook kan de provincie de gegevens gebruiken bij de selectie van projecten die in aanmerking kunnen komen voor subsidie uit het fonds Erfgoedparels.
Deze samenvattende rapportage bevat de belangrijkste uitkomsten van de Utrechtse Erfgoedmonitor 2014. Overheden, eigenaren en monumentenorganisaties kunnen hiervan gebruik maken bij het maken van (beleids)- keuzes.
Opzet van de erfgoedmonitor
Het vertrekpunt van de erfgoedmonitor is de beschrijving van de objecten in het Monumentenregister van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed. De erfgoedmonitor heeft betrekking op 2809 rijksmonumenten en ruim 3000 objecten. Een rijksmonument bestaat vaak uit meerdere objecten.
Het Monumentenregister onderscheidt verschillende categorieën monumenten. Deze indeling is in de erfgoed- monitor overgenomen. Wel is het industrieel erfgoed als nieuwe categorie toegevoegd.
Monumentenwacht Utrecht vulde de gegevens uit het Monumentenregister aan met de gegevens die zij beschik- baar heeft op basis van de door haar uitgevoerde monumenteninspecties. Ook leverde de Monumentenwacht kengetallen met betrekking tot kosten van onderhoud en restauratie.
MonumentenMonitor, specialist in het digitaal verzamelen, beoordelen, combineren en ontsluiten van actuele informatie over monumenten, voegde waar mogelijk informatie toe, ook over monumenten die niet door de Monumentenwacht zijn geïnspecteerd. Vrijwel alle door MonumentenMonitor als slecht beoordeelde objecten zijn alsnog bezocht door de Monumentenwacht. Ook is in sommige gevallen gebruik gemaakt van de parate kennis van beheerders en/of eigenaren van de monumenten, met name van molens en verdedigingswerken.
1. De Utrechtse Erfgoedmonitor historische buitenplaatsen, uitgave provincie Utrecht 2013, te downloaden van
Niet over alle monumenten konden (genoeg) gegevens worden gevonden; noch langs digitale weg, noch via fysieke inspectie.
Aan de hand van de inspectierapporten en -quickscans kon de betrouwbaarheid van de gegevens van de MonumentenMonitor over staat van onderhoud worden getoetst. Ditzelfde geldt voor de inschatting van de totale restauratiekosten. De inspectierapporten en de kengetallen van de Monumentenwacht zijn gebruikt
als toetsingskader en voor de onderbouwing en verfijning van het rekenmodel waarmee de totale restauratie- behoefte op provinciaal niveau is bepaald.
De aldus verzamelde gegevens hebben betrekking op:
• de staat van het onderhoud van elk afzonderlijke rijksmonument, met name van gevels en de afwerking daar van, gevelopeningen, glas- en schilderwerk, daken, goten en hemelwaterafvoeren;
• de constructieve staat van het casco: de dragende onderdelen en het omhulsel van een gebouw, bestaande uit dak, kappen met spantconstructies, balklagen en vloeren, gevels, dragende muren met wandopeningen, funderingen, kelders en gewelven (als het een Monumentenwachtabonnee betreft waar een inspectie ter plaatse is uitgevoerd);
• leegstand, (her-)bestemming, huidig gebruik en gebruikers;
• fysieke kenmerken, zoals de oppervlakte, de ruimtelijke ligging en bestemmingsplannen en (voor zover online
bekend) sloopvergunningverlening;
• aanwezigheid en herkenbaarheid van eventueel aanwezige kenmerkende landschappelijke elementen zoals
die zijn beschreven in het rijksmonumentenregister, de gaafheid van deze elementen, de staat van onderhoud en het beheer van de aanleg.
Al deze gegevens zijn vastgelegd in de erfgoedmonitor. De provincie Utrecht is eigenaar van de data. Het bestand is niet openbaar, omdat de privacy van eigenaren hier in het geding is. Overheden en eigenaren kunnen de gegevens per monumentnummer opvragen bij de provincie.
Bepalen van de restauratiebehoefte
Voor de monumenten met een slechte staat van onderhoud zijn speciaal voor dit onderzoek de schattingen
van de kosten van de restauratiebehoefte gebaseerd op een elementenbegroting of ‘educated guess’. Daar- naast beschikt de Monumentenwacht over veel parate informatie vanuit eerder gemaakte begrotingen. Een elementenbegroting is een vereenvoudigde eerste inschatting en dito rapportage van de restauratiekosten. Daarbij zijn alleen de benodigde kosten voor het materiaal en manuren voor de feitelijke verwerking ervan meegenomen. BTW en indirecte bouwkosten worden daarbij buiten beschouwing gelaten. De Monumentwacht heeft de meeste objecten binnen deze groep fysiek bezocht. Daarnaast zijn deze gegevens aangevuld met rapportages van eerder uitgevoerde inspecties.
Voor monumenten met een matige en redelijke tot goede staat van onderhoud zijn ook inschattingen gemaakt van de kosten van de restauratiebehoefte. Deze zijn gebaseerd op beschikbare kostenkengetallen, informatie over de omvang, de actuele lokale marktwaarde in combinatie met gegevens over de staat van onderhoud, plus ervaringscijfers van de Monumentenwacht.
Dankzij deze voor Nederland unieke aanpak is een actuele en betrouwbare totaalopname van het Utrechtse monumentenbestand gerealiseerd.