Gezondheidseffectscreening Gezondheid en milieu in ruimtelijke planvorming
2012
Gezondheidseffectscreening: een instrument voor een gezonde inrichting van de woonomgeving
Nieuwe woningen, nieuwe wegen, nieuwe bedrijven. Gemeenten zijn in beweging en daardoor dient het volgende project zich aan als het vorige nog niet is afgerond. Op welke manier houdt de gemeente bij haar plannen rekening met de bewoners? Hoeveel geurhinder zal er zijn? En hoeveel fijn stof, lawaai, veiligheidsrisico’s of luchtverontreiniging? Maar bovenal: welk effect heeft dit op de gezondheid van de bewoners? De Gezondheidseffectscreening (GES) is een instrument waarmee de invloed van milieufactoren op de gezondheid van bewoners eenvoudig, integraal en gestandaardiseerd beoor- deeld kan worden. Gebruik van de GES bij planvorming leidt tot een zo gezond mogelijke inrichting van de woonomgeving.
Wat is de GES?
De Gezondheidseffectscreening (GES) is een instrument waarmee vooraf inzicht verkregen wordt in de verschillende factoren die van invloed kunnen zijn op de gezondheid van de (toekomstige) bewoners. Een GES geeft een goed beeld van de gezondheidskundige knelpunten en kansen bij ontwikkelingspro- jecten, wijzigingen in de ruimtelijke ordening of infrastructuur en landelijke herstructureringsprojecten. De Gezondheidseffectscreening is in 2000 ontwikkeld voor GGD’en in opdracht van de ministeries van VWS en VROM. In 2012 is de zesde actualisatie verschenen waarin de nieuwste inzichten zijn verwerkt.
Waarom een GES?
Een GES kan bij veel stedelijke projecten en plannen een zeer waardevolle investering zijn,
waardoor de woonomgeving gezonder ingericht kan worden, toekomstige problemen voorkomen kun- nen worden en op termijn fors geld kan worden bespaard. Het doel van een GES is om inzicht te geven in de relevante milieugezondheidskundige gevolgen van bijvoorbeeld een stedenbouwkundig plan. Daarmee wordt de mogelijkheid gegeven in de verdere uitwerking hiermee optimaal rekening te houden. In Nederland zijn er voor de meeste milieufactoren normen op basis van EU of nationale regelgeving. Bij ruimtelijke planvorming wordt doorgaans uitsluitend rekening gehouden met deze wettelijke milieunormen. Voor een aantal milieufactoren geldt dat ook beneden de wettelijke grenswaarden gezondheidseffecten kunnen optreden en dus gezondheidswinst behaald kan worden. Zo kan bij een geluidbelasting onder de norm ernstige hinder en slaapverstoring optreden. Met de GES kan ook de blootstelling onder de wettelijke norm inzichtelijk gemaakt worden, zodat een genuanceerder beeld van plankwaliteit ten aanzien van milieu en gezondheid ontstaat en duidelijk wordt waar gezondheidswinst te behalen is.
De GES-rapportage kan gebruikt worden ter verantwoording naar bestuurders en in de communicatie met (aspirant) bewoners en andere belangstellenden over milieugezondheidskundige aspecten van het plan. De GES-rapportage legt de basis van het gezondheidskundige advies dat door de GGD aan het lokale bestuur gegeven wordt.
De GES-methode: milieugezondheidkwaliteit en GES-score
Met de GES kan de blootstelling aan luchtverontreiniging, geluid, geurhinder, externe veiligheid en elektromagnetische velden gezondheidskundig worden beoordeeld. Alle relevante bronnen zoals bedrijven, wegen, spoorwegen, scheepvaart, vliegverkeer en hoogspanningslijnen kunnen hierbij worden betrokken. Daarnaast kunnen de gezondheidseffecten van bodemverontreiniging in beeld worden gebracht.
Op basis van de laatste stand van de beleidsmatige normering en meest recente wetenschappelijke dosis-respons relaties wordt het Maximaal Toelaatbaar Risico (MTR) per milieufactor (luchtverontreinigende stoffen, geluid en stank van verschillende bronnen, veiligheidsrisico’s en elektromagnetische velden) bepaald. Dit niveau krijgt voor al deze milieufactoren een GES-score van 6 (onvoldoende milieugezond- heidkwaliteit).
Vanuit het MTR worden de andere niveaus van blootstelling onder en boven het MTR in een logische reeks afgeleid. Vervolgens wordt een milieugezondheidkwaliteit en GES-score aan de verschillende niveaus van blootstelling toegekend. De milieugezondheidkwaliteiten variëren van ‘zeer goed’ (GES-score 0) tot ‘zeer onvoldoende’ (GES-score 8).
Er is naar gestreefd om de gezondheids- en hindereffecten van de verschillende typen van blootstelling per GES-score vergelijkbaar te maken om de verschillende milieufactoren met elkaar te vergelijken. Er wordt beoogd dat een GES-score 4 voor geluid dezelfde gezondheidskundige betekenis heeft als een GES-score 4 voor luchtverontreiniging door fijn stof.
Toepassingsgebied
GES is, zoals de naam al zegt, een screeningsinstrument. GES is bedoeld om toekomstige ruimtelijke planvarianten gezondheidskundig met elkaar te vergelijken. GES kan ook gebruikt worden om in een gebied voor de huidige situatie de omvang en ernst van de verschillende milieugezondheidsproblemen te bepalen. Hiermee kunnen milieugezondheidsproblemen en locaties gezondheidskundig worden gerangschikt. Feitelijk kan gesproken worden van twee soorten GES:
1. Plan-GES: Hierbij gaat het om het afwegen van ruimtelijke planvarianten voor wat betreft gezondheid of om planaanpassingen vanuit gezondheidsoptiek. Met een GES kan het meest gezondheids-vriendelijke plan worden aangegeven.
2. Gebieds-GES: Hierbij gaat het om het signaleren van gezondheidskundige knelpunten in een geografisch gebied. Op basis van de GES beoordeling kan beleid worden ontwikkeld (t.a.v. verkeer en vervoer, industrie) of kunnen prioriteiten in het beleid worden gesteld om de blootstelling van burgers te reduceren en daarmee de gezondheid te bevorderen.
Een GES en in het bijzonder de GES-scores zijn niet bedoeld voor het beoordelen van een (omgevings)vergunning. Voor het beoordelen van een vergunning gelden wettelijk vastgestelde toetsingskaders. Wel kunnen de in GES gehanteerde methoden voor het schatten van de blootstelling gebruikt worden. Een GES is slechts een middel om mogelijke gezondheidskundige knelpunten te signaleren en niet om een absoluut oordeel te geven over gezondheidsrisico’s binnen een bepaald gebied. Hiervoor zijn kwantitatieve gezondheidskundige risicoschattingen meer geschikt.
De presentatie
De verschillende GES-scores worden per milieufactor als gekleurde contourvlakken op de plankaarten aangegeven. De kleuren lopen van groen (GES-score 0) via geel, oranje en rood tot paars (GES-score 8). Voor elke milieufactor kan het aantal woningen, personen of gevoelige bestemmingen per GES-score worden bepaald en in tabel of op kaart worden aangegeven. Zo wordt in één oogopslag duidelijk waar zich knelpunten bevinden, maar ook waar gezondheidswinst te behalen is.
Een GES kan zo de effecten van stedelijke ontwikkelingen helder maken. Ook helpt de GES de keuzes in het planproces inzichtelijk te maken. Planvarianten zijn zo eenvoudig gezondheidskundig te vergelijken. De heldere presentatie kan ook goed gebruikt worden bij de voorlichting aan bewoners en belangstellenden. Dat draagt bij aan een goede verantwoording aan bestuurders en (toekomstige) bewoners.
Wanneer een GES uitvoeren?
Geadviseerd wordt om een Gezondheidseffectscreening uit te voeren bij ruimtelijke inrichtingsprojec- ten. Een GES kan op verschillende schaalniveaus worden uitgevoerd: wijk-, stad of regioniveau. Op wijk- niveau zal een GES vooral ingezet worden voor een gezondheidskundige beoordeling van stedelijke inrichtingsplannen.
1 De indeling van milieugezondheidkwaliteiten en GES-scores wordt vastgesteld in de begeleidingscommissie waarin zitting hebben het Ministerie van IenM, het Ministerie van VWS, de GGD Nederland en het IPO.
Op stads- en regioniveau zal een GES ook gericht zijn op het bepalen van de ontwikkelingsmogelijkheden van een gebied. Vooral daar waar zich complexe ruimtelijke ontwikkelingen voordoen verdient het aanbeveling een GES uit te voeren.
Het is van belang om de GES uit te voeren aan het begin van het planproces. Er kunnen dan nog keuzes gemaakt worden tussen alternatieven en tijdig gezocht worden naar oplossingen. Een eerste zeer globale kwalitatieve inventarisatie van bronnen kan duidelijk maken of het uitvoeren van een GES zinvol is.
Ervaringen tot nu toe
Voor verschillende inrichtingsplannen op wijkniveau zijn door GGD’en gezondheidseffectscreeningen uitgevoerd. Dit heeft geleid tot wijzigingen in de planvorming. Deze hadden betrekking op de inrichting van het gebied (geen woningen maar kantoren in een bepaalde zone), op extra maatregelen (aanbrengen van extra geluidwerende voorzieningen) of op de woningen of gebouwen zelf (slaapvertrekken en luchtinlaat niet aan de zijde van de drukke verkeersweg). Essentieel voor de effectiviteit van de Gezondheidseffectscreening was de bereidheid van bestuurders om gezondheid een rol te laten spelen in de besluitvorming. Naast gezondheid was uiteraard ook nog een groot aantal andere factoren zoals de economische kwaliteit, groen en de bereikbaarheid van voorzieningen van belang voor de bestuurlijke afweging.
Gegevens over de aanwezige bronnen die het milieu en de gezondheid kunnen beïnvloeden zijn beschikbaar bij verschillende instanties (bijvoorbeeld verschillende gemeentelijke afdelingen, Rijkswaterstaat, milieudienst en provincie). Bij het uitvoeren van de GES komen al deze instanties bij elkaar aan tafel. Dit versterkt een integrale aanpak bij de planvorming en maakt het zoeken naar oplossingen eenvoudiger.
De GES-methode is ook toegepast in alle provincies. De resultaten zijn ingebracht in het Ruimtelijke Ordeningsbeleid en hebben de prioriteitstelling voor het milieubeleid ondersteund.
Het uitvoeren van een GES door de GGD duurt gemiddeld 15 tot 20 dagen; de looptijd is vaak een aantal maanden.