Social return en verdringing
3 februari 2014
Kader
De Hanzehogeschool Groningen heeft vanaf 1 maart 2012 het project “Sociaal in het bestek” uitgevoerd. Het betreft een zogenaamd “RAAK-MKB-project”, een subsidieregeling voor innovatieve projecten van hogescholen in samenwerking met mkb-ondernemers. Met dit project wil de Hanzehogeschool Groningen regionale mkb’ers ondersteunen bij social return in aanbestedingen. TNO is in dit project kennispartner, vanwege de grote kennis over en ervaring met het onderwerp.
Social return
“Social return” wordt (in Nederland) als afkorting gebruikt voor “social return bij aanbesteding”. Synoniemen zijn onder andere SROI, 5%-regeling en sociaal bestek. In Engelstalige landen gebruikt men de term “social procurement”; de term “social return” heeft daar een andere (bredere) betekenis.
Social return houdt in dat opdrachtgevers opdrachtnemers verplichten om bij acceptatie van de opdracht een bijdrage te leveren aan een specifieke sociale doelstelling van de opdrachtnemer. Meestal is deze verplichting geconcretiseerd in de vorm van een bepaald percentage of bedrag van de aanneem- of loonsom dat de opdrachtnemer moet besteden aan werk, opleiding en/of werkervaring voor mensen met een zwakke arbeidsmarktpositie. Denk aan personen met een uitkering (WWB, Wajong, WIA), mensen uit de sociale werkvoorziening en leerlingen (BBL, BOL, PRO, VSO). Het kan echter ook om andere sociale doelen gaan, met een andere invulling.
Opdrachtgevers (tot nu toe vooral overheden) willen via social return bijdragen aan een grotere arbeidsparticipatie van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt.
Verdringing
TNO heeft op verzoek van de Hanzehogeschool een verkenning gedaan naar het onderwerp “verdringing op de arbeidsmarkt” als gevolg van het toepassen van social return door opdrachtgevers. Verdringing betekent dat vacatures worden vervuld door andere groepen dan de groep die deze banen gewoonlijk bezet. Denk aan het verdringen van lager opgeleiden door hogeropgeleiden of het verdringen van Nederlands bouwvakkers door bouwvakkers uit Polen.
Bij verdringing bij toepassing van social return bij aanbesteden heeft de opdrachtnemer te maken met een verplichting om mensen met een zwakke arbeidsmarktpositie aan het werk te zetten in zijn bedrijf, ook al heeft hij geen vacatures. Het gaat dan om niet meer inhuren, niet verlengen van een contract of zelfs ontslaan. Het betreft dan zzp’ers, eerdere social returnkandidaten, leerlingen en werknemers met een tijdelijk of vast contract. We noemen dit directe verdringing.
Verdringing kan ook slaan op de situatie dat werkgevers door de social returnverplichting minder “reguliere” werknemers aannemen. We noemen dit indirecte verdringing. We kunnen ervan uitgaan dat social return in veel gevallen in ieder geval tot indirecte verdringing leidt, zeker bij een ongunstige conjunctuur. Deze vorm van verdringing is veelal echter niet zichtbaar.
Met name directe verdringing wordt als een zichtbaar ongewenst neveneffect gezien. Over- heden en werkgevers vinden het gewoonlijk onwenselijk dat de werkgelegenheid van sommige werkenden of leerlingen verslechtert als gevolg van een betere werkgelegenheid voor social returnkandidaten.
Onderzoeksvragen en aanpak
We hebben een korte verkenning gedaan van het verschijnsel verdringing bij gemeentelijke aanbestedingen. De verkenning is uitgevoerd op basis van deskresearch (eerder onderzoek) en een aantal aanvullende interviews met opdrachtgevers en opdrachtnemers. We zijn na- gegaan hoe de betrokkenen aankijken tegen verdringing, of er concrete aanwijzingen zijn voor het vóórkomen ervan en wat de gevolgen zijn. En of de kans op verdringing groter is in bepaalde situaties, bij bepaald beleid of bij bepaalde bedrijven. We wilden ook weten wat opdrachtgevers en -nemers doen om verdringing te voorkómen en te verminderen. De ge- bruikte vragenlijsten voor de interviews vindt u in bijlage 1. We hebben het onderwerp verdringing vooral in kaart willen brengen. We hebben slechts een beperkt aantal mensen gesproken, dus onze bevindingen zijn slechts indicatief.
TNO heeft de uitkomsten samengevat van eerder Nederlands onderzoek over social return: wat zegt dat over verdringing als gevolg van social return bij aanbesteding (zie “Literatuur”). Ook hebben we de onderliggende interviews van de studies die TNO zelf heeft uitgevoerd, gescand. Aanvullend zijn zes interviews uitgevoerd, op één (telefonische) na face-tot-face. Dat betrof vier interviews met in totaal zes personen van gemeenten (drie grote en één middelgrote) en twee interviews met in totaal drie personen van twee bedrijven (mkb-bedrijven uit de infrasector). Bij de gemeenten hebben we gesproken met zowel functionarissen met een inkoopachtergrond als personen die onderdeel zijn van een werkgeversservicepunt. Bij de bedrijven hebben we gesproken met de directeuren en met een hoofd financiën en personeelszaken. De geïnterviewden hadden allen ruime ervaring met social return. Ze waren reeds betrokken geweest bij tussen de zes tot honderden van dergelijke aanbestedingen of projecten. Dat betrof onder andere de volgende sectoren: bouw en infra; techniek en industrie; transport en logistiek; zorg en welzijn; zakelijke dienstverlening; en bijvoorbeeld de volgende werkzaamheden: renovatie, herinrichting openbare ruimte, gladheidsbestrijding, groenonderhoud, afvalinzameling, beveiliging, leerlingenvervoer, parkeerwachten, stadsadvocaat en arbodienstverlening.
Privacy
Verdringing kan een onderwerp zijn dat bij betrokkenen veel emoties losmaakt. TNO wilde het graag op een open en onafhankelijke manier benaderen. Om te garanderen dat de geïnterviewden vrijelijk konden spreken hebben we hen volledige vertrouwelijkheid toegezegd. Vandaar dat we geen namen noemen van geïnterviewde gemeenten, bedrijven en personen. We bedanken hen bij deze voor hun bereidwilligheid om bij te dragen aan deze verkenning.