Stadslandbouw Den Bosch

Het lijkt alsof er overal stadslandbouw is. Enkele jaren geleden bestond het verschijnsel nog niet. Nu is het onontkoombaar. De volgende figuur geeft een overzicht van de projecten in Amersfoort in 2015. 

Figuur: Stadslandbouw in Amersfoort. Bron: Amersfoort

De figuur geeft weer welke stadslandbouwprojecten er in Amersfoort zijn in maart 2015. Deze kaart is te vinden op de website van de gemeente. 

Stadslandbouw is wat het woord zegt: landbouw in de stad. Maar landbouw is een breed begrip. En geen enkele stad is hetzelfde. Dat maakt dat stadslandbouw natuurlijk ook erg divers is.

Kern van de zaak is dat er in de stad (of beter: in stedelijk gebied) voedsel wordt verbouwd en/of dieren worden gehouden voor melk, vlees of eieren (en daardoor geen kinderboederij is). De motieven hiervoor kunnen commercieel zijn, ecologisch, sociaal, duurzaamheid of een mengeling hiervan. 

Tijd om op onderzoek uit te gaan. We gaan naar de Stichting Transfarmers in Den Bosch. Dit project won in 2012 één van de Apeltjes van Oranje.

https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=UbsK46xn-0I

Foto: Informatiebord bij de ingang van Transfarmers. Foto door Lex Stax

En in Den Bosch spreken we met Albert van der Most van de Stichting Transfarmers. Albert is vanaf het begin betrokken bij de stadslandbouw op deze plek. De historie is echter nogal verrassend.

De plek waar nu het kantoor is van Transfarmers, was ooit een wijkcentrum. Het wijkcentrum is geruime tijd geleden gesloten vanwege de bezuinigen. Daarna werd het pand gekraakt. Albert was destijds één van de krakers. Het terrein wat direct grensde aan het pand, zeg maar de achtertuin, werd op bescheiden schaal gebruikt voor het kweken van planten en groente. Albert is opgeleid tot hovenier, dus dat was niet zo gek. 

Foto: de 'achtertuin' Foto door Lex Stax

Het gekraakte pand ontwikkelde zich, onbewust, tot een centrum waar mensen elkaar konden ontmoeten. Van een wijkcentrum veranderde het pand in een kraakpand en in een ... wijkcentrum. Daarmee was de cirkel rond. Maar nog niet helemaal. 

De passie van Albert en zijn mede-Transfarmers is om met mensen te werken vanuit een sociaal engagement. Dan is de combinatie met tuinieren snel gelegd. Zo is de basis gelegd om in het stedelijk gebied van Den Bosch, te gaan werken aan stadslandbouw. Alleen wisten we een aantal jaren geleden nog niet dat dit zo heette. Vanuit idealisme is Transfarmers begonnen. Ze zijn uitgegroeid tot een formele organisatie voor stadslandbouw met een bestuur en alles wat er bij hoort.

Foto: Klaprozen in de achtertuin. Foto door Lex Stax

Op de onderstaande luchtfoto is het gebied van Transfarmers met gele stippeltjes omlijnd. 

Figuur: het terrein van Transfarmers. Figuur op basis van Google Maps

Geheel links ligt het kantoor van Transfarmers met direct rechts daarvan de 'achtertuin'. Hier kom je binnen door de grote poort met in prachtige smeedijzeren letters 'Graafse Hof'.

Foto: Ingang van de 'Graafse Hof'. Foto door Lex Stax

Via een smal pad kan een groot terrein van circa 1 hectare worden bereikt. Dat ligt rechts op de kaart. Dit deel heet 'De Graafse Akker'. Albert vertelt hoe dit zo is gekomen: "Dit terrein is ooit aangekocht door een projectontwikkelaar. Echter, van projectontwikkeling is het nooit gekomen. Wij mogen het terrein nu gebruiken. We huren dit van de projectontwikkelaar".

Het destijds gekraakte pand wordt nu gehuurd van de gemeente. Voor zowel het pand als de Graafse Akker geldt dat de huursom symbolisch is. 

En daarmee beschikt Transfarmers over een kantoor annex ontvangstruimte, een 'achtertuin' direct grenzend aan het kantoor en de Graafse Akker op korte afstand.

De locatie ligt in het hart van Den Bosch, op loopafstand van het centrum. 

We zijn te gast op woensdagmiddag en we hebben een mazzeltje: het is mooi weer. Als we binnenkomen door de mooie grote poort, kijken we op de achteruin. Het is rustig. "Wacht maar, straks komen de kinderen uit de buurt hun tuintjes verzorgen. Dan wordt het een stuk hectischer" zegt Albert.

In de achtertuin liggen nogal uiteenlopend ingerichte stukjes grond. Hier hebben kinderen uit de buurt elk hun stukje grond. Niet zo groot, maar genoeg om verschillende groenten te kweken. En ook voldoende om gevoel te krijgen voor waar het om gaat en om te leren dat sla niet uit een fabriek komt. 

Foto: Graafse Akker. Foto door Lex Stax

We lopen via het smalle pad naar de Graafse Akker. Hier zien we een flinke akker. Daarop staat uiteenlopende gewassen. Wat er groeit is aangegeven met borden.

Foto: Kolen in wording. Foto door Lex Stax

"Deze gewassen verbouwen we. We krijgen hierbij hulp van bewoners uit de buurt en van andere liefhebbers. Uiteraard gebruiken we geen chemicaliën of andere niet natuurlijke middelen" zegt Albert. We vinden het wel een beetje ongeordend bekennen we voorzichtig. Albert moet daar om lachen. "Tuurlijk is het wat ongeordend. Het is geen productie-landbouw waar elk onkruidje productie-verlies is. Doordat het wat minder strak is, nodigt het eerder uit om actief te zijn dan wanneer alles strak en recht is. Dan durf je niks te doen dus kiezen we bewust hiervoor"  legt Albert uit. Daar zit natuurlijk veel in, en het ziet er ook nog eens heel sfeervol uit. 

Foto: Graafse Akker. Foto door Lex Stax

We lopen verder en zien het kerstbomen-asiel. Daar kunnen mensen hun kerstboom met kluit brengen. Tegen de kerst kan hun boom weer worden opgehaald door ze. Er is een kruidentuintje. Eventje verder zien we het 'blote voeten pad'. "Hier kunnen mensen ervaren welke ondergronden er zijn. Denk aan grind, turf, houtvezels, modder, stro. Eigenlijk voel je dat nooit meer. Je loopt altijd op schoenen. Hier willen we dat contact met de aarde letterlijk maken" vertelt Albert.

Foto: Blote voetenpad. Foto door Lex Stax

Dit gebied werkt als een park in een stad. De stadslandbouw is de aanleiding om hier te komen en actief te zijn. Er zijn voldoende plekken om met elkaar te zitten en te praten. het park is echter niet onbeperkt toegankelijk. Er staat een hek omheen. "Zo houden we de boel netjes en veilig". 

Kindertuin

Langzaam lopen we, onder het zonnetje, weer terug naar de achtertuin. Daar zijn inmiddels de eerste kinderen gekomen om hun akkertjes te gaan bewerken. Na eerst even samen wat gedronken te hebben en bijgepraat, gaan ze aan de slag.

Foto: Gezellige voorbespreking Foto door Lex Stax

Ze doen dat deels zelfstandig en uiteraard met begeleiding. Ook met veel enthousiasme. Het deel waar ze actief zijn is 'de Kindertuin'  genoemd. 

Foto: Ingang van de kindertuin. Foto door Lex Stax

De kinderen hebben, met zaadjes van de Albert Heijn, hun eigen plantjes gekweekt en gepoot. Die plantjes worden gekoesterd. Ze helpen elkaar. Elke woensdagmiddag zijn ze welkom om in hun tuintje te werken. 

Foto's: Kinderen in actie in de Kindertuin. Foto's door Lex Stax

Ondertussen wordt de pizza-oven onder het zeil vandaan gehaald. De oven is door een buurtbewoner gebouwd van natuurlijke materialen. De oven wordt, met mooi weer zoals vandaag (!), opgestookt om pizza's te maken met daarop de eigen gekweekte groente.

Foto: De pizza-oven. Foto door Lex Stax

Andere activiteiten

Albert vertelt dat Transfarmers meer doet dan 'alleen' de Graafse Hof. "We hebben bij een school in Den Bosch het schoolplein 'vergroend'. Na schooltijd hebben we met de kinderen en de schoolleiding er een groen plein van gemaakt." 

Ook heeft Transfarmers een mobiel wijkrestaurant. Albert vertelt dat ze dit inzetten om op locatie voor grotere groepen te koken. Het mobiele restaurant staat ter beschikking van alle stadslandbouwinitiatieven. Men ondersteunt ook andere stadslandbouwprojecten. De ervaring van Transfarmers is hiervoor ter beschikking. 

Financieel

Uiteraard zijn we benieuwd naar de financiering. Die bestaat uit meerdere bronnen. De stichting krijgt betaald van mensen die hier komen 'boeren'. Daar betalen ze een jaarlijks bedrag voor. Dat aantal mensen groeit inmiddels aardig. Ook de kinderen die hier komen 'boeren' betalen een jaarlijks bedrag.

De stichting krijgt een bescheiden subsidie van de gemeente. Die subsidie wordt deels gebruikt om medewerkers te betalen. Albert werkt enkele uren per week, betaald, aan de Graafse Hof. Het overige deel van de tijd werkt hij als zelfstandige. Hij stopt veel eigen tijd in de Graafse Hof.

Transfarmers doet projecten. Denk aan workshops. Daar kan, soms tegen betaling, aan worden deelgenomen. Dat betekent inkomsten voor de stichting. 

Gelukkig mag de stichting rekenen op projectmatige ondersteuning van de gemeente. Maar ook bedrijven sponsoren de stichting soms.

En de verkoop van de produkten dan, vragen wij ons af? "De produkten verkopen we niet. Dat kan niet in verband met aansprakelijkheden (zie voor meer info Groen Verbindt bij het kopje 'Voedselbank'). Wel gebruiken we het voedsel. Dat kan prima, want het is op de meest gezonde manier gemaakt." Maar financieel spelen de produkten hier dus eigenlijk geen rol van betekenis.

Foto: Sla in de 'achtertuin' Foto door Lex Stax

"Daarmee hebben we stadslandbouw die voedsel produceert én sociale verbindingen. En de stadslandbouw is letterlijk de voedingsbodem voor de sociale verbindingen"  zegt Albert op een wat beschouwende wijze. Hij vertelt dat het financieel plaatje niet iets is waar men rijk van kan worden. Men komt rond omdat de medewerkers van Transfarmers er ook nog een baan bij hebben.

Twee typen

Esther J. Veen heeft voor haar promotieonderzoek 'Community gardens in urban areas: A critical reflection on the extent to which they strengthen social cohesion and provide alternative food' (2015) onderzoek gedaan naar de sociale effecten van buurttuinen. Een buurttuin stellen we hier gemakshalve gelijk aan stadslandbouw. 

Zij onderscheidt twee typen buurttuin:

• plaats-gedefinieerd: hier gaat het om sociale voordelen
• interesse-gedefinieerd: hier gaat het om tuinieren en de groenten zelf.

Beide typen buurttuin bevorderen sociale contacten. 

Bij de plaats-gedefinieerde buurttuinen eten de deelnemers niet of nauwelijks van de geproduceerde groenten. De sociale contacten van de deelnemers aan interesse-gedefinieerde buurttuinen, ontwikkelen zich vaak niet verder dan betreffende de tuin. Sociale contacten zijn hier niet zo belangrijk. 

Voor beide vormen van buurttuinen geldt dat ze mensen aantrekken met een vergelijkbare sociaaleconomische achtergrond. 

Een belangrijke conclusie die Esther J. Veen trekt is dat de buurttuinen nauwelijks kunnen worden gezien als een alternatief voor het industriële voedselsysteem. Het voedsel speelt een rol om mensen samen te brengen, dat wel.

De Graafse Hof

De Graafse Hof lijkt dan het meeste op een plaats-gedefinieerde buurttuin. Duidelijk is dat de Graafse Hof in hoge mate een sociale functie vervuld. Het voedsel is relevant in de zin dat het een middel is voor sociaal, maar eigenlijk ook wel bijzaak vanuit het oogpunt van stadslandbouw. In de voedselvoorziening speelt de Graafse Hof geen rol. 

De Graafse Hof is vooral een ontmoetingspunt voor mensen, en een punt van educatie voor kinderen. Die educatie betreft inhoud (kweken van gewassen, natuur, duurzaamheid) en sociaal (samenwerken, kennis delen, spulletjes uitlenen en terugbrengen). Hierin speelt de Graafse Hof een belangrijke rol. Tijdens de rondleiding spraken we een moeder. Zij gaf aan van de andere kant van Den Bosch naar de Graafse Hof te komen omdat het hier zo prettig is. Dat geeft aan dat een dergelijke buurttuin een functie kan hebben, die verder reikt dan de directe omgeving. 

Meer dan werk

Inzet van Albert en zijn collega's houden de Graafse Hof springlevend en dynamisch. Daarbij is stadslandbouw het middel om veel breder actief te zijn. De Graafse Hof is misschien met name een sociaal project dan dat het stadslandbouw is. Mogelijk proberen we te veel etiketten te plakken op de Graafse Hof en in te delen in hokjes. De Graafse Hof draagt in deze vorm bij aan de sociale structuur, duurzaamheid, bewustwording, educatie en gezonder leven. 

Voor Albert en zijn collega's is dat meer dan werk. En dat verdient veel lof. 

Foto: Natuur op de Graafse Akker. Foto door Lex Stax