Het duurzaamste gemeentehuis

De gemeente Brummen, op de Veluwe en grenzend aan de IJssel, heeft ruim 20.000 inwoners. Een relatief kleine gemeente in een mooie groene omgeving. Niet direct de plek waar je het meest duurzame gemeentehuis van Nederland verwacht. Toch is dat het geval. In 2012 is dat duurzame gebouw hier in iets meer dan zeven maanden tijd gebouwd.

Straatzijde van het gemeentehuis. Foto: Lex Stax

Inmiddels is het gemeentehuis ruim drie jaar in gebruik. Destijds is het gemeentehuis overladen met positieve reacties. Ook heeft het gemeentehuis diverse prijzen gewonnen. Drie jaar is een mooi moment om terug te gaan kijken. Werkt het duurzaamste gemeentehuis ook net zo goed als destijds werd verwacht?

In mei 2016 spreken we met Maartje van den Berg. Zij zat destijds in het kernteam van de gemeente dat het ontwerp en de aanbesteding begeleidde. Maartje is architect en werkt tegenwoordig voor Blossom Consultancy.

Maartje van den Berg

We zijn benieuwd hoe, uitgerekend in Brummen, het duurzaamste gemeentehuis van Nederland tot stand is gekomen. 

Tuinzijde van het gemeentehuis met hoofdingang. Foto: Lex Stax

Maartje: "Een aantal redenen om zo'n gebouw te realiseren kwam hier samen. Allereerst was er de noodzaak voor een nieuw gemeentehuis. Daar kwam bij dat de kans dat de gemeente op middellange termijn zal fuseren reëel werd geacht. Een groot gemeentehuis op de groei was niet aan de orde. Wel moest er een gebouw komen dat later, als de gemeente gefuseerd is, door andere bedrijven en organisaties gebruikt kan worden. Brummen had en heeft de ambitie om heel duurzaam te zijn. De groene omgeving inspireert hiervoor.

Tenslotte, en dat is cruciaal in dit proces, had Brummen maar heel weinig geld beschikbaar. Zo'n 6 miljoen euro. En dat is gelet op alle wensen heel weinig geld. De ambitie gecombineerd met de beperkingen, maakten dat het proces helemaal anders moest dan gebruikelijk. We hebben eigenlijk een EMVI gedaan met nogal softe criteria." (Red.: zie ook EMVI als kans).

https://www.youtube.com/watch?v=V8V_58e-QVU

Lees ook over hoe de gemeente Zeist haar gebouwen heeft verduurzaamd in 'Duurzaam vastgoed Zeist'.

Voordat er maar begonnen kan worden met schetsen te maken, moeten de feiten bekend zijn. Maartje: "Ruim voordat er over een aanbesteding werd gesproken, zijn we gaan inventariseren hoe het gebruik van het oude gebouw was. Dat betekent inventariseren van zaken zoals: gemiddelde bezetting, pieken in de bezetting, gebruik van vergaderkamers (grote vergaderkamers, kleine vergaderkamers), behoefte aan individuele werkplekken, et cetera. Daarmee onderbouw je met feiten hoe het toekomstige gemeentehuis gebruikt gaat worden." Door middel van interviews is deze informatie verzameld. Tevens is er gemeten hoe het feitelijke gebruik is. Daarmee liggen er objectieve basisgegevens voor het programma van eisen (PvE).

Balie in het gemeentehuis. Foto: Lex Stax

Dat zijn feiten vanuit het gebruik. Ook zijn er feiten, of misschien beter wensen of eisen, vanuit de ambitie van de gemeente. Maartje: "We hebben met het bestuur en de medewerkers de wensen voor het nieuwe gebouw geïnventariseerd. Daarbij zijn we gekomen tot het volgende lijstje (in willekeurige volgorde):

1. Trots: er moet een gebouw komen waar je als medewerker en burger trots op bent
2. Transparant: Brummen staat voor een open bestuurscultuur. Transparant dus. Dat moet het gebouw ook laten zien. Ook moeten er ramen open kunnen.
3. Duurzaamheid: vanuit de duurzaamheidsambitie wilde de gemeente binnen de financiële kaders het duurzaamste gemeentehuis van Nederland: de hoogst haalbare duurzaamheid
4. Uitstraling: de uitstraling moet passen bij de functionaliteit 'gemeentehuis' 
5. Villa: de witte villa is een monument en moet een logisch onderdeel zijn van het nieuwe gemeentehuis
6. Omgeving: het nieuwe gemeentehuis moet goed passen in de omgeving. Daarbij moet er een aansluiting zijn tussen binnen en buiten en andersom
7. Budget: het budget was beperkt tot 6 miljoen. Hiervoor moest het oude gebouw worden gesloopt en het nieuwe duurzame gebouw gerealiseerd.

Maartje: "Deze eisen stonden ook in het PvE. Eisen zoals 'trots'. 'omgeving' en 'transparant' zijn eigenlijk soft. We hebben ze destijds ook niet nader ingevuld. En dat gold ook voor de eisen ten aanzien van duurzaamheid. We hebben wel in het PvE opgenomen dat het nieuwe gemeentehuis 30% energiezuiniger moet zijn dan een referentiegebouw (kantoor). Het was aan de aanbieders om te bepalen hoe ze daar vorm aan wilde geven. En ook gaven we aan dat de duurzaamheid hoger moet zijn dan gebruikelijk, eigenlijk zo hoog mogelijk zonder daar een getal aan te koppelen.

Het gemeentehuis staat op een prachtige locatie met een monumentale villa uit 1890. In het ontwerp van het gemeentehuis moest ook de tuin worden meegenomen. Dat moest op elkaar aansluiten. Het nieuwe gemeentehuis, inclusief de monumentale villa, moet op een logische wijze onderdeel uitmaken van het geheel en passen binnen de groene omgeving van Brummen."

Raadszaal. Foto: Lex Stax

Met dit PvE is in 2011 een Europese aanbesteding gestart. Het aanbesteden is in twee ronden gedaan. In de tweede ronde bleven er vijf inschrijvers over.

Doe het zelf

Maartje: "Je moet je realiseren dat het budget echt heel beperkt was. Al het geld dat we maar enigszins konden besparen, kon voor het nieuwe gemeentehuis worden gebruikt. Dat betekende bijvoorbeeld dat we zo min mogelijk tijd en kosten voor het proces van begeleiding wilde uitgeven. Geen geld stoppen in allerlei certificaten of procesmatige zaken. Alle financiële middelen moeten in het gebouw. De winnende combinatie moest dat allemaal zelf doen. Het enige wat we hadden bedongen is periodiek overleg. Daarmee leg je alles in handen van de winnende combinatie. Zeker met een aantal 'softe' eisen is dat heel spannend en risicovol. Maar we hadden geen keuze: veel ambitie en weinig geld. Je moet kiezen. Dus voor de winnende combinatie zou dit in hoge mate betekenen "doe het zelf"."

Goede inschrijvingen

Een dergelijke keuze voor het proces zou er toe kunnen leiden dat er een ontwerp komt dat de gemeente eigenlijk niet wil. Dat bleek niet het geval. De gemeente was over alle vijf de aanbiedingen erg tevreden. Maartje: "Alle inschrijvers scoorden minimaal een 8. Met elke inschrijving waren we tevreden, erg tevreden. De winnende inschrijving vonden we echter een 10. Die stak er echt bovenuit."

De inschrijvers begrepen allemaal wat onze ambities met duurzaamheid waren. Alle inschrijvers hadden een extern bureau ingezet om de prestaties ten aanzien van duurzaamheid objectief meetbaar te maken.

Winnende ontwerp

Het winnende ontwerp was van de combinatie van aannemer BAM en architectenbureau Rau. Zij voldeden maximaal aan de in het PvE gestelde eisen. 

Het winnende ontwerp is beschreven in 'Gemeentehuis Brummen'  (BAM, 2011). In dit ontwerp wordt de monumentale villa 'omarmd' door een nieuw gebouw. Dit nieuwe gebouw heeft twee bouwlagen. En bijzonder is dat het nieuwe gebouw van hout is. Glas is een zeer belangrijk onderdeel van de constructie. Het gebouw is voor 90% demontabel en herbruikbaar. De inpandige wanden zijn van staal, niet van gipsplaat. De reden hiervoor is dat staal beter herbruikbaar is. Tevens is het een bewaarplaats van grondstoffen. Het hout, glas, staal en de andere componenten van het gebouw zijn goed herbruikbaar. Zo is de lengte van de houten balken zodanig dat ze later maximaal elders toegepast kunnen worden. 

Duurzame maatregelen

In de volgende figuur zijn de duurzame maatregelen weergegeven. De figuur komt uit 'Gemeentehuis Brummen'  (BAM, 2011).

Winnend ontwerp en de duurzame maatregelen. Bron: 'Gemeentehuis Brummen'  (BAM)

1. Mos-sedum dak
2. Maximale daglicht toetreding
3. Natuurlijke ventilatie via hal
4. Passieve zonwering
5. Demontabele houten constructie (FSC)
6. Groene wand
7. Schanskorven met steen van oudbouw
8. Installaties staan onder gebouw
9. Drielaags glas
10. C2C gevelpanelen
11. Aanwezigheidsdetectie/LED-verlichting
12. Balie van karton
13. Flexibele ruimte-indeling
14. C2C vloerbedekking/bamboe vloeren
15. Herbestemming monumentale villa.

De filosofie die ten grondslag ligt aan het ontwerp wordt in de volgende video door architect Rau zelf uitgelegd. 

https://www.youtube.com/watch?v=l3DI-gAmaiw

Maartje: "Wat we bij dit ontwerp hoog waardeerden is de integrale aanpak van de duurzame maatregelen. Het gebouw maakt maximaal gebruikt van de technische mogelijkheden. De maatregelen zijn in samenhang ontwerpen en werken ook samen. Daardoor is dit gebouw is écht duurzaam. En duurzaam is beslist meer, veel meer, dan alleen energiezuinig. Uiteraard hadden we het voordeel om een nieuw gebouw te kunnen maken. Dat is natuurlijk makkelijker dan een bestaand gebouw optimaliseren."

Op de volgende video is goed te zien hoe het gemeentehuis past in de omgeving. Ook is het groene dak van mos en sedum goed zichtbaar. En tenslotte is de 'omarming' van de villa goed te zien.

https://www.youtube.com/watch?v=B08yFMAs-AA

De aanpassingen aan het gemeentehuis te Zeist zijn overigens ook door Rau ontworpen (zie 'Duurzaam vastgoed Zeist').

Inmiddels is het gebouw ruim drie jaar in gebruik. Dat is een goed moment om te evalueren. De belangrijkste vraag is: doet het gebouw waarvoor het bedacht is? Maartje: "Gelukkig kan ik zeggen dat de gemeente en de medewerkers erg tevreden zijn. Het is een fijn gebouw dat goed voldoet. Het ontwerp zat goed doordacht in elkaar. Het gebouw is op een goede manier gebouwd. De combinatie heeft echt zijn best gedaan om het project te laten slagen." 

Rondleiding

Het is tijd voor een rondleiding. Dan kunnen we een aantal van de duurzame maatregelen zelf zien. 

Demontabel

Maartje: "Het gebouw is van hout en is demontabel. De houtconstructie kan later elders worden hergebruikt.

Demontabele houten constructie. Foto: Lex Stax

Voor het werken in het gebouw maakt dat niet uit. Wel zit er altijd enige beweging in de constructie. Daar merk je als gebruiker echter niets van. Misschien dat je de vloer een heel klein beetje voelt bewegen. Ach ja, dan blijft de organisatie in beweging." Daar valt natuurlijk niets tegenin te brengen. De windverbanden geven inzicht in de constructie. Ze zorgen voor de stabiliteit. 

Windverband in het gebouw. Foto: Lex Stax

De wanden zijn van stalen platen. Er is gekozen voor staal omdat dit materiaal makkelijk is her te gebruiken. De hergebruiksmogelijkheden zijn beter dan van gipsplaat.

Hergebruik van meubilair

Het meubilair in het voormalige gemeentehuis was grotendeels nog in goede staat. Dat meubilair is opnieuw gebruikt. Daardoor is er niet één hetzelfde type meubilair in het gebouw. Elke afdeling heeft zijn eigen sfeer. Er is geen sprake van saaie kantoor-uniformiteit. Maartje: "Hergebruik is ook duurzaam. Daarom was wegdoen niet aan de orde. Het scheelde ook mooi in de kosten. In een aantal gevallen zijn tafelpoten opnieuw gebruikt (zie foto hieronder) en is er een nieuw tafelblad gemaakt. Dat kan prima zonder aan functionaliteit in te boeten." 

Hergebruik van meubilair Foto: Lex Stax

Op de foto's in deze reportage is goed te zien dat er op de verschillende plekken in het gebouw, verschillend meubilair staat.

Kartonnen balie

Meubilair maken van karton is mogelijk. In het gemeentehuis is de balie van karton gemaakt. 

Voorzijde van de kartonnen balie. Foto: Lex Stax

Zijkant van de balie. Foto: Lex Stax

Maartje: "Brummen ligt in een gebied met heel veel papierindustrie. De kartonnen balie verwijst daar naar. Tevens is het een prima toepassing van duurzame materialen. De functionaliteit is absoluut niet in het geding. Verder is bij de balie gekozen voor een open constructie zonder glas, rolluiken of andere afscherming. Dat draagt bij aan de transparantie van het gebouw." Aan de zijkant van de balie is goed te zien dat de balie van karton is. De balie leidt altijd tot verbaasde blikken, ook van die van uw redacteur.

Ramen die open kunnen

Een raam dat een plank is en eigenlijk nauwelijks open kan. Is hiermee wel voldaan aan de eisen dat medewerkers een raam kunnen open zetten? Maartje: "Als iedereen een raam wagenwijd open kan zetten, kun je daar met je klimaatregeling niet meer tegenaan stoken of koelen. En dat is niet duurzaam. Dat is letterlijk energie uit het raam gooien. Daarom is gekozen voor ramen die een beetje open kunnen. De houten constructie van het 'raam' is om redenen van hergebruik gekozen." 

Raam dat open kan. Foto: Lex Stax

Prullenbakken

Omdat het een transparant gebouw is met veel glas, kan iedereen van buiten ook direct naar binnen kijken. Dat was ook de bedoeling. Maartje: "Maar dan wil je niet allerlei spullen tegen het glas hebben staan. Dat ziet er van buiten erg rommelig uit en dat wilden we ook weer niet. Daarom heb ik, toen het gebouw net in gebruik was, voortdurend als een schooljuf rondgelopen om iedereen te motiveren prullenbakken en dat soort dingen niet voor het raam te zetten. Nu is dat normaal." Inderdaad het is een transparante en opruimde omgeving. 

Prullenbakken niet tegen het raam. Foto: Lex Stax

Groene wand

In de centrale hal is een groene wand. "Gesponsord door de lokale bloemist?" vragen we. Een schaterlach is ons deel. Maartje: "Nou dat zou leuk zijn. Maar deze wand is onderdeel van het ontwerp. We wilden dat de duurzaamheid direct zichtbaar is. Dat is bijvoorbeeld met de kartonnen balie het geval. De groene wand is ook direct een zichtbaar teken van duurzaamheid. Dit geeft, als er bezoekers zijn, meteen een aanleiding om over de duurzaamheid te praten. Daarmee wil de gemeente Brummen haar duurzaamheidsambitie blijven uitstralen en overdragen." 

De groene wand in de centrale hal. Foto: Lex Stax

De groene wand in detail. Foto: Lex Stax

De groene wand en de kartonnen balie geven daarmee aan dat duurzaamheid in Brummen serieus wordt genomen.

Natuurlijk licht

Hoe meer licht van buiten komt, hoe minder stroom je hoeft te verstoken. De centrale hal heeft daarom een groot glazen dak. 

Dak van de centrale hal. Foto: Lex Stax

Schanskorven onder gemeentehuis

De ingang van de monumentale villa ligt ruim boven maaiveld. De villa en het nieuwe gebouw moesten op een logische wijze met elkaar worden verbonden. In het ontwerp is er voor gekozen om het nieuwe deel verhoogd aan te leggen. Dat heft het hoogteverschil tussen oud en nieuw op. Maartje: "Het hoogteverschil is overbrugd door onder het nieuwe gebouw de ruimte te benutten om daar de installaties te plaatsen. Die gebruiken de natuurlijke koelte. Er zijn schanskorven geplaatst (zie foto's) om de ruimte tussen de onderzijde van het gebouw en het maaiveld op te vullen." De schanskorven zijn gevuld met metselwerkgranulaat. Maartje: "Dat is afkomstig van het afgebroken gebouw. Dat is nuttig hergebruik en het scheelt in de afvoerkosten." 

De schanskorven overbruggen het hoogteverschil. Foto: Lex Stax

Inhoud van de schanskorven: het oude gebouw. Foto: Lex Stax

Transparant gebouw

Een belangrijke eis bij de aanbesteding was dat er een transparant gebouw moest komen. Dat is goed gelukt. De buitengevel is vrijwel geheel van glas. In het gebouw zijn wanden zoveel mogelijk weggelaten. Een groot deel van de inpandige wanden is van glas. De andere wanden zijn van stalen platen. Op de foto's is te zien dat het gebouw erg open is. 

Vergaderruimte. Foto: Lex Stax

Werkplekken. Foto: Lex Stax

Dat bevordert samenwerking en communicatie. Er zijn voldoende concentratieplekken voor als dat nodig is. De inrichting van het gebouw sluit aan bij het nieuwe werken. Maartje: "Voor het flexwerken is uitgegaan van een factor van 0,8. Dat is naar de huidige maatstaven ruim. Dus er is altijd een werkplek voor iedereen." 

Flexibel gebouw

Omdat het toekomstig gebruik van het gemeentehuis niet op de lange termijn zeker was, moet het gebouw geschikt zijn voor nieuwe gebruikers. Daarom zijn de wanden in het gebouw verplaatsbaar. Op de volgende foto is het bruine hout van de constructie te zien. Dat is niet verplaatsbaar. Alle witte wanden die te zien zijn, zijn wel verplaatsbaar. 

Werkplekken. Foto: Lex Stax

Maartje: "Niemand weet hoe het verder gaat en hoe lang de gemeente de gebruiker blijft. Maar we weten wel dat het gebouw de flexibiliteit biedt die we in het PvE hebben gevraagd."

Verbinding binnen en buiten

Als je door het gebouw loopt geeft het vele glas een duidelijke verbinding met buiten. De werkplek is deel van de omgeving. En daar wordt je blij van zoals de foto laat zien. De verbinding met buiten was een eis in het PvE. Dat is een de eisen die in het uiteindelijke ontwerp goed is ingevuld.

Transparant en verbinding tussen binnen en buiten. Foto: Lex Stax

Verbinding met de villa

De monumentale villa uit 1890 is 'omarmd'  door het nieuwe gebouw. De villa is een logisch middelpunt van het gebouw. Het nieuwe gebouw heeft de villa niet aangetast. Dat mocht ook niet. De villa is een monument. In de villa bevinden zich onder andere de kamer van de burgemeester, de wethouders en de secretaris. Ook is er een aantal vergaderkamers in de villa. 

Verbinding tussen oud, nieuw en buiten. Foto: Lex Stax

Op de foto is te zien dat de villa onderdeel is van het gebouw maar ook als los gebouw herkenbaar is. Ook is duidelijk te zien dat er een transparante verbinding met buiten is. 

Beheer en onderhoud

De gemeente doet het beheer en onderhoud. Het meeste onderhoud betreft regulier gebouwbeheer. De installaties zijn gekozen op functionaliteit. Er is gebruik gemaakt van warmte-koude-opslag, inductie-units en gebouwmonitoring. Specialistisch onderhoud aan deze installaties wordt door derden gedaan. De overige installaties zijn zoals gebruikelijk. De gemeente onderhoudt de overige installaties zelf.

Maartje: "Bij de aanbesteding is aangegeven dat de bouwer ook in aanmerking kan komen voor het beheer en onderhoud. Dat zou financieel interessant kunnen zijn. Tevens wilden we bereiken dat als de bouwer ook het beheer zou moeten doen, het ontwerp hiertoe geoptimaliseerd zou worden. Uiteindelijk bleek het voor de gemeente voordeliger om het beheer gewoon zelf te doen, met de eigen mensen. Daarmee is het ook echt ons gebouw."

Energiekosten

Veel duurzaamheid wordt tegenwoordig vertaald als 'energiekosten' en 'CO2'. Het nieuwe gemeentehuis is ontworpen als het meest duurzame van Nederland. Daarom is het interessant om te weten of de energiekosten ook navenant laag zijn.

Trots!

Drie jaar later is de nieuwigheid er vast en zeker een beetje af. We vragen ons af of het gemeentehuis langzamerhand een 'gewoon gebouw' aan het worden is. Maartje: "Uiteraard daalt het stof wel neer. Eén van de doelen was dat de medewerkers trots op het gebouw moeten kunnen zijn. Dat doel is bereikt. We merken dat uit de reacties op de groene wand, de betrokkenheid bij het gebouw en het beklijven van de duurzaamheid. Verder zien we dat mensen hier met plezier werken. Dat is toch ook het belangrijkste. Er zijn eigenlijk geen echte klachten op het gebouw. Uiteraard zijn er dingetjes. Maar het totale plaatje is positief."

Dat geldt ook voor de bouwkosten. De bouwkosten van het duurzaamste gemeentehuis van Nederland waren ongeveer 1/3 van de prijs van wat gebruikelijk is. Duurzaamheid kan dus functioneel zijn, financieel voordelig (eigenlijk gewoon niet duur) en ook iets om trots op te zijn. 

Met het nieuwe gemeentehuis in Brummen lijkt er een trend gezet te zijn. Als er een nieuw gemeentehuis in Nederland gebouwd of verbouwd moet worden moeten ze allemaal duurzamer zijn (zie ook Duurzaam vastgoed Zeist en Duurzaamheidscoach). Een goede ontwikkeling. We vragen ons af of het concept c.q. ontwerp van Brummen te kopiëren is naar andere gebouwen en locaties? 

Maartje: "Dat kan zonder meer. Eigenlijk is hier sprake van systeembouw. En dat kan je overal doen. Dit is systeembouw met een integrale benadering van duurzaamheid. Dat maakt het uniek. In Brummen is het concept inmiddels goed beproefd. Het gebouw heeft zich bewezen. Het zou juist bijzonder jammer zijn als die ervaringen niet ook elders worden gebruikt."

Centrale hal. Foto: Lex Stax

Eigenaarschap bouwstoffen

Het gebouw is ontworpen als een 'bewaarplaats van bouwstoffen'. We zijn benieuwd wie eigenaar is van deze bouwstoffen: de bouwer of de gemeente? 

Maartje: "Die discussie heeft gespeeld in de fase aan aanbesteding en ook nog gedurende de bouw. Uiteindelijk is de gemeente eigenaar geworden van de bouwstoffen. Het gebouw is daarmee volledig eigendom van de gemeente. Maar het is zeer goed mogelijk dat een bedrijf of een overheid een gebouw laat bouwen waarvan de bouwstoffen geen eigendom zijn. Je huurt dan eigenlijk bouwstoffen, of een ruimte. Het is maar net hoe je dat wilt zien." 

Nieuw monument?

Het gebouw is ontworpen om te worden afgebroken. Maar eigenlijk vinden we dat hier een monumentaal gebouw is neergezet. Een gebouw dat een nieuwe tijd en een nieuwe manier van denken symboliseert. Dat gaan we toch nooit meer afbreken? Maartje moet even denken en zegt: "Tja, misschien wordt het wel een monument. Dat zou wel heel mooi zijn  maar tevens volstrekt tegengesteld aan de gedachte die achter het gebouw zit. Nou ja, voorlopig hebben we nog voldoende tijd om daar over na te denken. Als het als een monument blijft staan vind ik dat heel eervol en mooi. Als het voor 90% of meer wordt hergebruikt, vind ik dat eigenlijk ook wel een bewijs dat het een goed gebouw is (of was)." 

Bouwen wordt nooit meer hetzelfde. Bouwen wordt bewaren. En het gebouw waar voor het eerst in Nederland bouwstoffen worden bewaard, in het mooie Brummen, moeten we misschien maar ... bewaren!